Ήταν στο Μπαϊρόιτ της Βαυαρίας, στις 25 Οκτωβρίου του 1806, που ο Μαξ Στίρνερ [1] ήρθε στον κόσμο. Δεν ήταν ένας συγγραφέας εξαιρετικά γόνιμος, καθώς ήταν πολύ απασχολημένος με τα προβλήματα της ζωής. Από τα γραπτά του, ένα παρέμεινε, ένας τόμος στον οποίο αφοσιώθηκε απόλυτα, εκείνος στον οποιόν εξέφρασε το σύνολο της σκέψης του και προσπάθησε να δείξει τη διέξοδο για τους ανθρώπους του καιρού του: Ο Μοναδικός και η Ιδιοκτησία του [2].
*
Υπάρχει ο Στίρνερ και η εργασία του, υπάρχει το Ο Μοναδικός και η Ιδιοκτησία του και ο “Στιρνερισμός”. Συμβαίνει το γεγονός ότι απευθυνόμενος στους ανθρώπους της εποχής του, ο Μαξ Στίρνερ απευθύνεται στους ανθρώπους κάθε εποχής, αλλά χωρίς να αναλαμβάνει το ρόλο του δελεαστικού προφήτη, που βροντάει με θεατρικό τρόπο από τα βάθη του σπηλαίου του, κάτι που τόσο καλά έκανε ο Νίτσε. Ούτε μας παρουσιάζεται ο Στίρνερ ως ένας καθηγητής, που απευθύνεται στους μαθητές του: Μιλάει σε όλους όσους έρχονται να τον ακούσουν, σαν ένας ομιλητής ή συζητητής, που γύρω του έχει μαζευτεί ένα κοινό, που αποτελείται από κάθε λογής ανθρώπους, τόσο εργάτες όσο και διανοούμενους.
Επίσης, για να μπορέσει κάποιος να κατανοήσει την οπτική του Στιρνερισμού, πρέπει να αποκόψει το Ο Μοναδικός και η Ιδιοκτησία του από οτιδήποτε είναι σχετικό με την εποχή που γράφτηκε. Χωρίς αυτήν την προπαρασκευαστική δουλειά, ο αναγνώστης ίσως μπει στον πειρασμό να πιστέψει πως έχει να κάνει με μια εξομολόγηση ή μια φιλοσοφική διαθήκη. Με αυτήν τη θέση στο μυαλό μας, έχουμε μπροστά μας ένα εύρωστο και καλοφυτεμένο δέντρο, μια θεωρία με τέλεια συνοχή και δεν εκπλησσόμαστε πλέον για το γεγονός ότι γέννησε ένα ολόκληρο κίνημα.
Ο στιρνερισμός θεωρεί πως το ατομικό ανθρώπινο ον είναι η βάση και ο λόγος ύπαρξης της ανθρωπότητας· χωρίς τον άνθρωπο δεν υπάρχει ανθρωπότητα· η ολότητα αποκτά νόημα μόνο μέσω του ατόμου. Κάποιος μπορεί να σταματήσει εδώ, εάν δεν μπορεί να αντιληφθεί τι σημαίνει αυτή η πρόταση. Αυτό το κοινωνιολογικό άτομο δεν είναι ένα ον, που θα έρθει στο μέλλον, ούτε ένας υπεράνθρωπος [3], αλλά ένας άνθρωπος όπως εσύ και Εγώ, του οποίου ο ντετερμινισμός τον ωθεί να είναι όπως θα έπρεπε να είναι, τίποτα λιγότερο και τίποτα περισσότερο από εκείνο που έχει τη δύναμη να είναι. Αλλά, είναι ο άνθρωπος που ξέρουμε, αυτό που ο ντετερμινισμός του θέλει να είναι, με άλλα λόγια είναι αυτό που θα έπρεπε να είναι; Αυτό ο άνθρωπος, που βρίσκεται ανάμεσά μας σε χώρους εργασίας ή διασκέδασης, είναι ένα φυσικό προϊόν ή ένα τεχνητό παρασκεύασμα, είναι κάποιος που εκτελεί εθελοντικά το κοινωνικό συμβόλαιο ή συμβιβάζεται εξαιτίας της πλύσης εγκεφάλου, που του κάνουν η παιδεία, η προκατάληψη και οι συμβάσεις κάθε είδους; Αυτό είναι το πρόβλημα, το οποίο προσπαθεί να λύσει ο στιρνερισμός. Επίπεδο Πρώτο!
Για να επιστρέψει το άτομο στο φυσικό του ντετερμινισμό, ο στιρνερισμός επιχειρεί να αποδυναμώσει τους στύλους, πάνω στους οποίους έχτισε ο άνθρωπος της εποχής μας την παράγκα του ως μέλος της κοινωνίας: το Θεό, το Κράτος, την Εκκλησία, τη θρησκεία, τον σκοπό, τη δεοντολογία, την ηθική, την ελευθερία, τη δικαιοσύνη, το δημόσιο καλό, την αυταπάρνηση, την αφοσίωση, το νόμο, το δικαίωμα στο όνομα του θεού, το δικαίωμα στο όνομα του λαού, την ευλάβεια, την τιμή, τον πατριωτισμό, τη δικαιοσύνη, την ιεραρχία, την αλήθεια, εν συντομία τα ιδανικά κάθε είδους. Αυτά τα ιδανικά, του παρελθόντος και του παρόντος, είναι φαντάσματα, που παραμονεύουν σε “κάθε γωνία” του μυαλού του ανθρώπου, που έχουν καταλάβει το μυαλό του, που έχουν μετακομίσει σε αυτό και τον εμποδίζουν από το να ακολουθήσει των εγωιστικό του ντετερμινισμό.
Με τις προκαταλήψεις-φαντάσματα να υποχωρούν η μία μετά την άλλη, με τους πυλώνες της πίστης του και των πιστεύω του να γίνονται συντρίμμια διαδοχικά, το άτομο μένει μόνο του. Επιτέλους, είναι ο εαυτός του, το Εγώ του έχει απεμπλακεί από ολόκληρη εκείνη τη συμμορία, που του προκαλούσε τους συμβιβασμούς και τον εμπόδιζε να παρουσιάσει τον εαυτό του ως τέτοιον. Η tabula rasa [4] έχει ολοκληρωθεί, τα σύννεφα που συσκότιζαν τον ορίζοντα έχουν εξαφανιστεί, ο ήλιος λάμπει έντονα και το μονοπάτι είναι καθαρό. Το άτομο αναγνωρίζει πλέον μόνο έναν σκοπό: το δικό του και δεν τον βασίζει σε τίποτα εξωτερικό, σε καμία από τις φασματικές αξίες, που κάποτε μπούκωναν το μυαλό του. Είναι εγωιστής με την απόλυτη σημασία της λέξης: από εδώ και πέρα, ο μόνος πόρος του είναι η δύναμή του. Όλοι οι εξωτερικοί κανόνες έχουν εκπέσει· έχει απελευθερωθεί από τα εσωτερικά δεσμά, τα οποία είναι πολύ χειρότερα από την εξωτερική προσταγή· τώρα πρέπει να αναζητήσει μόνο μέσα του τον κανόνα και το νόμο του. Είναι ο Μοναδικός και ανήκει στο εαυτό του, έχοντας την πλήρη κυριότητα. Για εκείνον υπάρχει ένα δικαίωμα ανώτερο από όλα τα άλλα: το δικαίωμα στη δική του ευημερία. “Η τιμωρία πρέπει να εξαφανιστεί για να κάνει χώρο για την ικανοποίηση”.
Σκεφτείτε που έχει φτάσει τότε ο Μοναδικός! Καμιά αλήθεια δεν υπάρχει έξω από αυτόν. Δεν κάνει τίποτα για την αγάπη του Θεού ή των ανθρώπων, αλλά για την αγάπη του εαυτού του. Δεν υπάρχει παρά μόνο μια σχέση μεταξύ εκείνου και του γείτονά του: χρησιμότητας ή οφέλους. Κάθε δικαίωμα και κάθε δικαιοσύνη απορρέουν μόνο από τον ίδιο. Δίκαιο είναι εκείνο που θέλει. Επομένως, περιφρονεί όλους τους σκοπούς, που δεν είναι δικοί του! Ο ίδιος, στην τροχιά επίτευξης του στόχου του, δεν είναι ούτε “καλός” ούτε “κακός” (τι λέξεις…). Δηλώνει πως είναι θανάσιμος εχθρός του Κράτους και ασεβής αντίπαλος της νόμιμης ιδιοκτησίας.
Μερικά αποσπάσματα παρμένα από το Ο Μοναδικός και η Ιδιοκτησία του, θα βοηθήσουν στην κατανόηση του γεγονότος πως ο Στίρνερ δεν χαρίστηκε σε τίποτα και πως ούτε ένα είδωλο δεν κέρδισε το σεβασμό του:
[…] πάντα τοποθετήθηκε ένας νέος αφέντης στη θέση του παλιού και η ανατροπή είναι πάντα – χτίσιμο. Παραμένουμε στη διαφορά μεταξύ του νέου και του γέρου Φιλισταίου. Η Επανάσταση άρχισε μικροαστικά με την εξέγερση της τρίτης νομοκατεστημένης τάξης, της μεσαίας τάξης, και μικροαστικά ξεραίνεται. […]
[…] αν σας έγινε ποτέ ξεκάθαρο πως ο Θεός, οι (δέκα) εντολές κλπ., απλά σας βλάπτουν, πως σας μειώνουν και σας καταστρέφουν, μέχρι το σημείο που θα θέλατε να τα πετάξετε από μέσα σας ακριβώς όπως κάποτε καταδίκασαν οι Χριστιανοί τον Απόλλωνα ή την Άρτεμη ή την ηθική των ειδωλολατρών. […]
[…] όσο υπάρχει ακόμα και ένας θεσμός που δεν διαλύει το άτομο, η κυριότητα και η αυτο-εξάρτησή του Εγώ μου είναι ακόμα πολύ μακριά. […]
[…] αναμφίβολα η κουλτούρα με έκανε δυνατό. Μου έδωσε εξουσία πάνω σε όλα τα κίνητρα, πάνω στις παρορμήσεις της φύσης μου και τις βιαιοπραγίες και τις βιαιότητες του κόσμου. Γνωρίζω και έχω κερδίσει τη δύναμη μέσω της κουλτούρας και δεν χρειάζεται να αφήνω τον εαυτό μου να εξαναγκάζεται από τις ορέξεις, τις ικανοποιήσεις, τα συναισθήματα κλπ. Εγώ είμαι ο αφέντης τους. […]
[…] εκείνος που έχει ξεπεράσει κάποιο από τα όρια του, ίσως δείχνει στους άλλους τον τρόπο και τα μέσα· το ξεπέρασμα των δικών τους ορίων είναι δική τους υπόθεση. […]
[…] έχει περάσει ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, κατά το οποίο οι άνθρωποι αρέσκονταν να πιστεύουν πως είναι κάτοχοι της αλήθειας, δίχως ίσως να σκεφτούν σοβαρά πως πρέπει να είναι οι ίδιοι αληθινοί, ώστε να την κατέχουν. […]
[…] εκείνος, που για να υπάρξει, πρέπει να υπολογίζει την απουσία θέλησης των άλλων, δεν είναι παρά το κατασκεύασμα αυτών των άλλων, όπως ο κύριος είναι κατασκεύασμα του υπηρέτη. Αν έπαυε να υπάρχει υποταγή, θα τελείωνε και η κυριαρχία. […]
[…] για τον λογικό, π.χ. τον “διανοούμενο” άνθρωπο, δεν υπάρχει η οικογένεια ως μια φυσική δύναμη· μια αποκήρυξη των γονέων, των αδερφών κλπ. κάνει την εμφάνισή της. […] [5]
*
Για τον εγωιστή, που έχει επιτύχει την tabula rasa, που έχει ξεμπερδέξει με τις προκαταλήψεις-φαντάσματα, πάνω σε ποιες ακτές θα ανθίσει ο ντετερμινισμός του; Εδώ βρίσκεται το δεύτερο επίπεδο του στιρνερισμού.
Πολύ απλά πάνω στις ακτές της ένωσης και του ομίλου… Αλλά, μια ένωση σε εθελοντική βάση, μια ένωση εγωιστών, που δεν θα τη στοιχειώνουν τα φαντάσματα της ανιδιοτέλειας, της αφοσίωσης, της θυσίας, της αυταπάρνησης κλπ… Μια ένωση εγωιστών, όπου η δύναμή μας θα μεγαλώνει μέσα από τις ατομικές δυνάμεις των συνεργατών μας, όπου θα τρέφουμε ο ένας τον άλλο, όπου θα παρέχουμε τροφή ο ένας στον άλλο αμοιβαία. Μια ένωση, που ο καθένας υπηρετεί τον εαυτό του, για τους δικούς του σκοπούς, χωρίς να σκοτίζεται για την εμμονή των “κοινωνικών καθηκόντων”. Μια ένωση, που θεωρεί ιδιοκτησία του, όπλο του, εργαλείο του και την οποία θα εγκαταλείπει, όταν έχει πάψει πλέον να του είναι χρήσιμη.
Αλλά, ας μη φανταζόμαστε ότι αυτή η ένωση, αν επιτρέπει στο άτομο να αυτοπραγματωθεί εντός της, απαιτεί οτιδήποτε ως αντάλλαγμα.
Σίγουρα, η στιρνερική ένωση δεν εμφανίζει τον εαυτό της ως μια πνευματική δύναμη ανώτερη από εκείνον που τη συνάπτει – η ένωση δεν υπάρχει χωρίς τα άτομα που την κάνουν, είναι δημιούργημά τους· αλλά κοιτάξτε εδώ: για να εκπληρώσει τον σκοπό της, για να ξεφύγουμε από τα “περιορισμένη ελευθερία, που είναι αξεπέραστη εντός Κράτους και κοινωνίας”, είναι απαραίτητο να καταλάβουμε πως δεν της λείπουν “περιορισμοί και εμπόδια στη θέληση”. Φίλε μου, εγωιστή, θα καταναλώσεις άλλους εγωιστές μόνο υπό την προϋπόθεση να δεχτείς να τους σερβίρεις φαγητό. Εντός της στιρνερικής ένωσης, κάποιος μπορεί ακόμα και να θυσιαστεί για τον άλλον, αλλά όχι επικαλούμενος τον ιερό χαρακτήρα της Ένωσης, αλλά απλά επειδή για εκείνον, η θυσία του εαυτού του, μπορεί να είναι κάτι φυσικό και θεμιτό.
Ο στιρνερισμός αναγνωρίζει πως το Κράτος βασίζεται στη σκλαβιά της εργασίας· αν η εργασία ήταν εθελοντική, το Κράτος θα καταστρεφόταν αμέσως [6]: γι’ αυτό, ο εργάτης πρέπει να πασχίζει για την καταστροφή του κράτους ή εναντίον της εργασίας, που είναι το ίδιο πράγμα.
*
Επίπεδο τρίτο. Αυτό που μένει, είναι ο τρόπος, με τον οποίον ο εγωιστής ή η ένωση εγωιστών αντιδρά εναντίον των ειδικών και των απατεώνων, που χρησιμοποιούν τα φαντάσματα, που έχουν κατακτήσει τα μυαλά των ανθρώπων για κυριαρχικούς και εκμεταλλευτικούς σκοπούς. Ο στιρνερισμός δεν σκοπεύει να παίξει το ρόλο του Κράτους, αφού το έχει καταστρέψει ή έχει διακηρύξει την αχρηστία του, με σκοπό να εξαναγκάσει εκείνους, που δεν θέλουν ή δεν μπορούν να σχηματίσουν ενώσεις εγωιστών. Ο στιρνερισμός δεν μιλάει υπέρ της επανάστασης. Ο στιρνερισμός δεν είναι συνώνυμος του μεσσιανισμού. Ενάντια σε εκείνους, που κατέχουν και εκμεταλλεύονται μέχρι το σημείο να αφήνουν τους εκμεταλλευόμενους χωρίς ψωμί ή χωρίς ένα μέρος να μείνουν ή χωρίς να τους πληρώνουν ολόκληρη την εργασία που παράγουν, η εξέγερση είναι κάτι δεδομένο και ταιριαστό. Υπάρχουν μη-οικονομικά αγαθά κάτω από τον ήλιο, ολόκληρα χρηματοκιβώτια γεμάτα με αυτά, να πάρει! Και δεν υπάρχει κανένας συναισθηματισμός, όταν πρόκειται για την επιβεβαίωση των δικαιωμάτων του εαυτού μου ή εκείνων ενός συντρόφου μου στην ευημερία. Το εγώ, που οδηγείται από τη συνείδηση του εαυτού δεν θα υποταχθεί στους ενδοιασμούς, που μπορεί να στοιχειώνουν εκείνους τους ανθρώπους, στων οποίων τα κεφάλια κατοικούν φαντάσματα.
[…] η επανάσταση προστάζει κάποιον να κάνει διακανονισμούς, η εξέγερση απαιτεί εκείνος να ανυψωθεί και να εξάρει τον εαυτό του. […]
[…] πηγαίνω γύρω από την πέτρα που φράζει το δρόμο μου, μέχρι να έχω αρκετό μπαρούτι για να την ανατινάξω. Πηγαίνω γύρω από τους νόμους των ανθρώπων, μέχρι να έχω αρκετή δύναμη για να τους καταρρίψω. […]
[…] ένας λαός δεν μπορεί να είναι ελεύθερος, παρά μόνο εις βάρος του ατόμου, καθώς δεν είναι το άτομο το κύριο σημείο σε αυτήν την ελευθερία, αλλά ο λαός. Όσο πιο ελεύθερος είναι ο λαός, τόσο πιο δεμένο είναι το άτομο· οι Αθηναίοι, ακριβώς τότε που ήταν πιο ελεύθεροι από ποτέ, εφηύραν τον οστρακισμό [7], εξόριζαν τους άθεους και δηλητηρίασαν τον πιο τίμιο στοχαστή [8]. […]
[…] γι’ αυτό στραφείτε στους εαυτούς σας, αντί για τους θεούς και τα είδωλά σας. Βγάλτε έξω από τους εαυτούς σας αυτό που είναι μέσα σας, φέρτε το στο φως, φέρτε στον εαυτό σας την αποκάλυψη. […]
Αυτό είναι το μήνυμα, που ο Μαξ Στίρνερ, μεταφέροντάς το στους ανθρώπους της εποχής του, μετέφερε στους ανθρώπους κάθε εποχής.
*
[…] [9] Ένα από τα πιο αξιοσημείωτα αποσπάσματα του Ο Μοναδικός και η Ιδιοκτησία του είναι εκείνο, που ορίζει τη μπουρζουαζία σε σχέση με εκείνους, που είναι συνειδητά στο κοινωνικό περιθώριο [10]. Αυτό το απόσπασμα είναι η καλύτερη απάντηση σε εκείνους, που θεωρούν το Στίρνερ και τους επιγόνους του (μικρο)αστούς ατομικιστές:
[…] ο όχλος πρεσβεύει μια ηθική, που είναι πολύ στενά συνδεδεμένη με την ουσία του. Η πρώτη απαίτηση αυτής της ηθικής είναι το να έχει κάποιος μια σταθερή δουλειά, ένα έντιμο επάγγελμα, να διάγει έναν έντιμο βίο. Σύμφωνα με αυτή, ανήθικος είναι ο πανούργος, ο φαύλος, ο κλέφτης, ο ληστής και δολοφόνος, ο χαρτοπαίκτης, ο απένταρος άνθρωπος χωρίς κάποια κατάσταση, ο επιπόλαιος άνθρωπος. Ο σπουδαίος αστός ορίζει το συναίσθημά του ως προς αυτούς τους “ανήθικους” ανθρώπους ως τη “βαθύτατη αγανάκτησή” του. […]
[…] όλοι εκείνοι, που δεν έχουν σπίτι, σταθερής ποιότητας εργασία, μια σταθερή, ευπρεπή ζωή, ένα σταθερό εισόδημα, ανήκουν, εξαιτίας του γεγονότος ότι δεν έχουν κάποια ασφαλή βάση, στα επικίνδυνα “άτομα ή απομονωμένα πρόσωπα”, στο επικίνδυνο προλεταριάτο· είναι “μεμονωμένοι φωνακλάδες”, που “δεν έχουν τίποτα να χάσουν” και τίποτα να ρισκάρουν. […]
[…] κάθε αλήτικος τρόπος ζωής τον δυσαρεστεί (τον αστό). Γιατί αυτοί είναι επίσης διανοοητικοί πλάνητες, για τους οποίους η κληρονομική κατοικία των πατεράδων τους παραείναι στενή και καταπιεστική, για να είναι πρόθυμοι πια να ικανοποιήσουν τους εαυτούς τους εντός του περιορισμένου χώρου της: αντί να παραμένουν εντός των ορίων ενός μετριοπαθούς τρόπου σκέψης και να δέχονται ως απαραβίαστη αλήθεια εκείνα που κομίζουν άνεση και ηρεμία σε χιλιάδες, ξεπερνούν όλα τα δεσμά του παραδοσιακού και τρέχουν άγρια με την αναίσχυντη κριτική τους και την αδάμαστη μανία τους για αμφιβολία, αυτοί οι περιπλανώμενοι αλήτες. Αποτελούν την τάξη των ασταθών, των ανήσυχων, των ευμετάβλητων, δηλαδή του προλεταριάτου και αν δώσουν φωνή στην άστατη φύση τους, αποκαλούνται “απείθαρχοι”. […]
[…] όλοι εκείνοι, που φαίνονται ύποπτοι, εχθρικοί και επικίνδυνοι στον αστό, μπορούν να ονομαστούν “πλάνητες”. […]
Ο Στίρνερ δεν στράφηκε στον λαό, όπως οι Μπακούνιν, οι Κροπότκιν ή οι Τολστόι, για παράδειγμα. Δεν ήταν ένας θαυμάσιος συγγραφέας σαν τον Προυντόν, που κατέγραφε τις προκαταλήψεις του τυπικού, μέσου αστού· δεν ήταν ακαδημαϊκός, όπως ο Ρεκλύ, που είχε το πνεύμα ενός, καλώς εννοούμενου, ευαγγελιστή· ούτε αριστοκράτης, όπως ο Νίτσε: ήταν ένας από εμάς. Πρόκειται για έναν άνθρωπο, που δεν βρέθηκε ποτέ καλοστεκούμενος, σε μια σίγουρη επικερδή θέση ή με ιδιωτικό εισόδημα. Ήξερε την αναγκαιότητα του να εξασκεί κανείς τα πιο διαφορετικά επαγγέλματα για να συντηρεί τον εαυτό του. Η δόξα, που περιβάλλει τους φημισμένους απόβλητους, τους επαναστάτες μαχητές ή τους ιδρυτές κάποιας σχολής σκέψης, του ήταν κάτι άγνωστο. Έπρεπε να τη βγάλει όπως μπορούσε και στη θέση του σεβασμού, που δείχνει, παρ’ όλα αυτά, η μπουρζουαζία σε κάποιους επιφανείς επαναστάτες, δεν έλαβε τίποτα από αυτούς, παρά μόνο την άρνηση, με την οποία βαραίνουν εκείνους, που δεν έχουν κάποια θέση ή εγγύηση.
Επομένως, καθοδηγούμενος από τις δικές του εμπειρίες, ο Στίρνερ έφτιαξε ένα πολύ πιο χαρακτηριστικό πορτραίτο της μπουρζουαζίας από εκείνο που θα έκανε αργότερα ο Φλωμπέρ [11], του οποίου η θέση ήταν καθαρά αισθητική.
Για τον Στίρνερ, τα χαρακτηριστικά του κόσμου των αστών είναι μια σοβαρή ασχολία, ένα έντιμο επάγγελμα, η ηθική – εν συντομία, εκείνα που συγκροτούν το δικαίωμα να ανοίξεις σπίτι στη ζωή. Ο μικροαστός μπορεί να είναι εργάτης ή μέτοχος, να αποκαλεί τον εαυτό του δημοκράτη, ριζοσπάστη, σοσιαλιστή, συνδικαλιστή, κομμουνιστή, ακόμα και αναρχικό· μπορεί να είναι μέλος μιας Στοάς, της Οργάνωσης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, μιας εκλεκτορικής σοσιαλιστικής Επιτροπής, ενός κομμουνιστικού πυρήνα· μπορεί ακόμα και να πληρώνει τις συνδρομές του σε κάποιο επαναστατικό κόμμα. Όσο έχει μια σταθερή βάση, όσο προσφέρει εγγυήσειςμ είναι μικροαστός και μικροαστός θα παραμείνει. […]
Émile Armand
Υποσημειώσεις:
1. Το πραγματικό όνομα του Μαξ Στίρνερ ήταν Γιόχαν Κάσπαρ Σμιντ. Πρόκειται για παρατσούκλι, που του έδωσαν οι συμμαθητές του, λόγω του μεγάλου μετώπου του (Stirn=μέτωπο), το οποίο κράτησε ο Στίρνερ ως φιλολογικό ψευδώνυμο.
2. Το magnum opus του Στίρνερ κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις ΘΥΡΑΘΕΝ.
3. Πρόκειται για τον υπεράνθρωπο, που περιγράφει ο Νίτσε στο βιβλίο “Τάδε έφη Ζαρατούστρα”.
4. Η φράση στα λατινικά σημαίνει “άγραφος πίνακας” και είναι συνδεδεμένη με την αντίληψη πως ο άνθρωπος γεννιέται χωρίς προϋπάρχουσες γνώσεις και πως αποκτά τα πάντα μέσω της εμπειρίας. Είναι συνδεδεμένη με το φιλοσοφικό ρεύμα του εμπειρισμού. Κατέχει κεντρική θέση στο έργο “Δοκίμιο για την Ανθρώπινη Νόηση”, του Άγγλου φιλοσόφου Τζων Λοκ.
5. Τα υπογραμμισμένα κομμάτια στα αποσπάσματα του βιβλίου είναι γραμμένα με εμφατική πλάγια γραφή στο πρωτότυπο.
6. Στο αγγλικό κείμενο, μετά την τελεία της πρότασης, παραθέτει την ίδια φράση στα γερμανικά από το πρωτότυπο, εντός παρενθέσεων: Der Staat beruht auf der Sklaverei des Arbeit. Wird der Arbeit frei, so ist der Staat verloren.
7. Ο οστρακισμός ήταν μια διαδικασία των αρχαίων Αθηναίων, κατά την οποία το σώμα των πολιτών μπορούσε δια ψηφοφορίας να εξορίσει ένα μέλος του από την πόλη για 10 χρόνια (αργότερα μειώθηκε σε 5). Αρχικά, ο οστρακισμός εφαρμόζονταν εναντίον πολιτικών ανδρών, που είχαν συγκεντρώσει μεγάλη εξουσία και απειλούσαν το δημοκρατικό πολίτευμα της πόλης, αλλά αργότερα εκφυλίστηκε σε πολιτικό όπλο, που χρησιμοποιούσε η μια παράταξη εναντίον της άλλης. Εκτός από την Αθήνα, υιοθέτησαν τον οστρακισμό και άλλες δημοκρατικές πόλεις-κράτη. Η διαδικασία πήρε το όνομά της από το θραύσμα πήλινου αγγείου (όστρακο), πάνω στο οποίο αναγραφόταν το όνομα του υποψηφίου προς οστρακισμό και το οποίο αποτελούσε το “ψηφοδέλτιο”, που κατέθεταν οι πολίτες.
8. Πρόκειται για την καταδίκη του Σωκράτη σε θάνατο, πίνοντας κώνειο.
9. Στη μετάφραση του κειμένου, έχουν παραληφθεί δύο κομμάτια. Το ένα, είναι οι 3 παράγραφοι πριν από αυτό το σημείο, όπου παραθέτονται κάποια βιογραφικά στοιχεία και γεγονότα της ζωής του Στίρνερ και το άλλο, οι 4 παράγραφοι μετά το τέλος της μετάφρασης, όπου παραθέτονται αναλυτικά οι εκδόσεις του βιβλίου του Στίρνερ σε διάφορες γλώσσες. Η παράλειψη αυτών των αποσπασμάτων δεν αλλοιώνει το νόημα του κειμένου.
10. Περιφραστική απόδοση του “dropouts”. Η λέξη “πλάνητας”, που συναντάται παρακάτω, είναι μετάφραση του “vagabond” και έχει την ίδια σημασία, εκείνη του “περιπλανώμενου αλήτη”, του συνειδητά περιθωριακού.
11. Ο Gustave Flaubert (12/12/1821 – 08/05/1880) είναι ένας από τους σημαντικότερους Γάλλους μυθιστοριογράφους. Η ειρωνεία του προς τα μικροαστικά ήθη της εποχής του, του κόστισε την ποινική του δίωξη για τη νουβέλα “Μαντάμ Μποβαρύ”.
Πηγή: Anarchist Encyclopedia